Il turissem nascha ed as sviluppa cun üna sveltezza infernala, gronds hotels vegnan fabrichats in e dadour cumün, la ferovia fin a Scuol es planisada, l’economia e las funtanas d’aua minerala sbuorflan e las curas per giasts sun ün hit. Vairamaing il dret mumaint per ün mansteran d’iniziar seis agen affar. Uschè eir Padrot Fried e sia duonna Nesa Pünchera. Els han cumprà üna chasa in Porta a Scuol Sot ed han fundà d’utuon dal 1895 lur aigna falegnamaria.
125 ons plü tard impizza Dumeng Spiller la fresa e resgia ün lain sün lunghezza. El maina la falegnamaria a Scuol Sot cun set lavuraints, da quels trais giarsuns, in tschinchavla generaziun. Seis bap Christian Spiller vaiva surtut la falegnamaria dal 1989 da la famiglia Fried. Quella jada vaiva Dumeng Spiller cumanzà il giarsunadi pro seis bap. Davo ün sogiuorn a l’ester es el tuornà i’l affar da famiglia e cur cha seis bap es gnü amalà, ha Dumeng surtut las mastrinas dal 2008. Daspö quella jada maina el l’affar e sia duonna Vreni es respunsabla per l’administraziun. Eir seis figl Steivan ha fat il giarsunadi pro seis bap ed es gnü onurà da la fundaziun Doris Baeder-Gabriel dal 2017 per la fich buna prestaziun da giarsunadi. Intant ramassa’l experienzas in Canada. «Forsa tuorna’l üna jada a surtour l’affar», quinta Dumeng Spiller. Cha las schanzas sajan magari bunas cha la sesavla generaziun surpiglia insacura las mastrinas da la falegnamaria in Porta a Scuol Sot.

Adüna al medem lö
Il special da quist affar es, cha la falegnamaria es adüna statta al medem lö. Unicamaing dal 1937 – ün on avant la mort dal fundatur Padrot Fried – ha la falegnamaria fat müdada in üna chasa respectivamaing in üna stalla vaschina. Daspö quella jada lavuran ils falegnams da porta al listess lö. L’on 1938 ha surtut il figl dal fundatur, Abraham Fried, la falegnamaria fin dal 1981. El ha manà l’affar tras la seguonda guerra mundiala. Sco president da l’organisaziun da falegnams d’Engiadina Bassa s’ha el ingaschà insembel culs collegas da Scuol e Sent per procurar lavur in fabrichond baraccas militaras. Abraham Fried s’ha eir ingaschà socialmaing e politicamaing ed el ha surtut bod tuot ils decasteris chi’s po surtour in cumün ed illa regiun. Uschè es el stat per exaimpel capo cumünal da Scuol, president da la cumischiun da l’Impraisa electrica, suppleant dal güdisch districtual, grondcusglier e commember dal directorium da la Banca chantunala. Seis figl Padrot manaiva l’affar cur cha Abraham d’eira absaint causa tuot seis obligs politics. Dal 1981 ha lura Padrot Fried surtut l’affar ufficialmaing. Causa malatia ha el gnü da tscherchar üna successiun be ot ons plü tard. E chi oter co il capolavuraint fidel Christian Spiller, chi vaiva bandunà l’Engiadina unicamaing per far recruta, d’eira predestinà per surtour las mastrinas da l’affar a Scuol.

Falegnamaria moderna
«Quella jada d’eira la falegnamaria plütost ün museum», s’allgorda Dumeng Spiller. In seguit es la falegnamaria gnüda ingrondida e modernisada successivamaing. Sur la falegnmaria sun eir gnüdas fabrichadas duos abitaziuns per la famiglia da Dumeng Spiller. Però il stabilimaint svess es tal e qual. «Minchatant vaina eir stübgià da fabrichar in ün oter lö üna falegnamaria moderna», quinta il falegnam, «però finalmaing vaina decis da restar quia.» Cha’l process da lavur as pudessa orgnisar plü bain in ün nouv stabilimaint. «Nus pigliain oramai la laina ed ils prodots duos, trais jadas daplü in man, però quai eschan adüsats.» Eir scha la falegnamaria es veglia, sun las maschinas actualas e modernas. Uschè preschainta Dumeng Spiller cun baja la fresa CNC chi lavura electronicamaing cun cumonds directamaing d’ün computer. Sco cha Dumeng Spiller declera, daja be pacas maschinas CNC illa regiun ed el po surtour uschè lavurs specialisadas. Cha seis giasts sajan impustüt indigens e possessuors d’abitaziuns da vacanzas a Scuol e contuorns. «Nus fain da tuot las lavuors da falegnam per privats», quinta’l. Cha schi’s voul insomma discuorrer da specialitas da seis affar, schi’s pudessa forsa manzunar las portas engiadinaisas tradiziunalas, admetta’l cun retgnentscha. Cha’l recept da success saja da restar pitschen e da cultivar il contact culs cliaints.

Respet da la prestaziun da plü bod
Cha l’affar s’haja adüna sviluppà bain, sainza stuvair passantar grondas crisas. Cha tant l’iniziativa da seguondas abitaziuns, o dafatta la pandemia dal coronavirus, nun haja intant gnü grond’influenza sülla gestiun. Perquai ha’l respet per la prestaziun da seis antecessurs chi han gnü da survendscher duos guerras mundialas ed otras crisas. «Nus vain intant gnü gronda furtüna», quintan Dumeng e Vreni Spiller, tgnond vi dal lain. Els sun cuntaints ed han gnü dürant ils ultims 13 ons adüna lavur avuonda.
Lavur permanenta ha l’affar da falegnam da Dumeng Spiller eir cul servezzan da sepultüra chi vain coordinà daspö blers ons da sia mamma Edith Spiller. «Plü bod mettaivan nus simplamaing a disposiziun ün sortimaint da vaschels ed oters faivan il transport», quinta Dumeng Spiller. Cha hoz fetscha’l eir il transport dals morts e tuot quai chi tocca prò. Cha’l motiv da cuntinuar cun quista lavur nu saja economic. «Eu less spordscher ün servezzan quiet e cun dignità invers il trapassà ed ils relaschats», disch il falegnam cun respet. Cha perquai vöglia’l eir cuntinuar cun quista sporta. Cha’ls relaschats sajan fich grats per quist bun servezzan e cha quai til detta finalmaing satisfacziun.
Ch’üna gronda festa pel giubileum da 125 ons nu saja previssa. Insomma brich in temps da pandemias e distanza sociala. Uschè chi nu resta bler oter co d’impizzar darcheu la fresa moderna e da cuntinuar culla lavur in lain da buna qualità.

Text: Nicolo Bass