RTR/Anna Serarda Campell: Nus eschan qua a Scuol ed eu craj, Margarita Gaudenz, cha nus cumainzan dal tuottafat cun Vos temp sco matta?
Margarita Gaudenz: Sco matta n’haja gnü enorm bel. Meis genituors vaivan da far, els nu vaivan bler temp per nus. Uschè d’eiran nus bler in gir o cha nus staivan da cumpagnia in nos grond üert. Eir il temp da scoula d’eira bel. Nus vaivan magisters chi giaivan oura illa natüra a tadlar als utschels o a cleger föglias.

Dimena ün’infanzia dutscha, ma istess eir forsa ün pa speciala. Seis bap nu d’eira ün nobody, quai d’eira il docter Men Gaudenz. Co es quai, schi s’ha üna persunalità cuntschainta sco bap?
Meis bap d’eira ün docter bainvis chi s’ingaschaiva per seis paziaints e l’admiraziun per el d’eira avantman. Hozindi pensa ch’el d’eira plüchöntsch absaint. I nu daiva bler contact cun el. Meis bap d’eira amo da quella generaziun, ingio cha las duonnas staivan a chasa e guardaivan dals uffants e faivan l’economia. Cur ch’eu vaiva giavüschà da pudair ir al gimnasi e far la matura ha’l il prüm dit da na. Ed istess, davo ch’eu vaiva tut davo ils roms ch’eu nu vaiva gnü, n’haja pudü ir sün l’Institut Otalpin a Ftan a far la matura.

Davo la matura es Ella ida la prüma vouta davent da l’Engiadina, e quai vaira svelta giò Turich.
Eu laiva stübgiar romanistica ed art. Pro la prüma prelecziun d’art ha il professer a man d’ün purtret discurri ün’ura intera sur dad üna foda aint in ün vesti. Che lungurus. Davo ün discuors cun meis bap suna ida a Perugia e n’ha fat il diplom a l’Università per stranieri. Nus vaivan ün magister fantastic per l’art, chi’ns manaiva illas citads medievalas da la regiun.

In Italia ha’La lura imprais a cugnuoscher üna persuna chi ha procurà per ün grond müdamaint in Sia vita.
Schi, a Perugia n’haja imprais a cugnuoscher ün Brasilian. Qua eschna stats insembel ses mais e lura es el tuornà in Brasilia ed eu sun tuornada a Turich. Ün on davo è’l tuornà ed ha dit ch’el vöglia am maridar. Per meis genituors es quai stat ün vaira spavent. Els vessan schon gnü plü jent ch’eu maridess ün docter engiadinais. Adonta da tuot ha meis bap surtut ils cuosts dal viadi ed eu n’ha stuvü imprometter da tuornar, schi nu’m stess plaschair. Nus eschan rivats a Salvador illa Brasilia da l’on 1969, il temp il plü nosch da la dictatura.

Co d’eira lura la situaziun politica in quel mumaint o co ha Ella badà quai?
La situaziun politica d’eira fingià uschè inavant cha’l militar vaiva serrà il congress e’l senat. I d’eira da star fich attent che chi’s dschaiva, perche dapertuot d’eiran spiuns ed i’s rivaiva facilmaing in praschun. Schi’s laiva inscuntrar ad amis per via as chaminaiva adüna intuorn per chi nu gnian a verer che chi’s faiva. Meis ex-hom s’ha lura dostà per la democrazia. El faiva part ad üna gruppa d’opposiziun. Quels chi rivaivan in praschun gnivan torturats terribelmaing e lapro sun mortas 400 persunas.

Ed istess ha’La gnü il curaschi da s’ingaschar cunter la dictatura. Ella d’eira eir in quista gruppa?
Ma na dal tuot, perche ch’eu nun inclegiaiva dal tuot che chi capitaiva. Eu vaiva lura l’incumbenza da tagliar our da las gazettas artichels davart las torturas per trametter quai in Europa ed in Svizra. Cun verer lapro ün di our da fanestra n’haja vis co chi han kidnappà a meis hom. In mia disperaziun n’haja lura telefonà ad ün ami, e quel ha dit cha’l meglder füssa da verer cun l’advocat chi guarda pels praschuniers politics. Quel m’ha cusglià dad ir i’l quartier general a dumandar ingio cha meis hom saja. Rivada là m’hana dumandà chi ch’eu saja. Eu n’ha dit meis nom e là suna restada.

Cun 23 ons es Ella quel di rivada innozaintamaing in praschun in Brasilia?
Il prüm m’hana missa pro la pulizia federala in üna cella, ingio chi d’eiran aint lets da champogna e giò per terra d’eira üna foura chi serviva sco secret. La not gnivan sü là las pantiganas. Mia furtüna es statta, ch’inchün ha fat a savair al consul da la Svizra e quel ha tramiss il di davo al secretari. Eu pens cha quai sarà stat il motiv perche ch’eu nu sun mai gnüda torturada fisicamaing. Però torturas pon eir esser d’otra maniera. Per exaimpel cur chi’t piglian oura a mezzanot e chatschan üna pruna glüms per la fatscha sü ed at dumondan oura prunas robas. Üna vouta nu m’hana tschinch dis manà nüglia da mangiar. Il plü mal es la temma. In tuot mia vita nun haja mai plü gnü tanta temma co dürant quels duos mais. Hoz saja cha’l consul am vess pudü tour oura davo ses dis. Davo duos mais e cha la pulizia federala vaiva constatà ch’eu nu d’eira gnüda torturada, n’haja pudü ir a chasa. Rivada a chasa n’haja vis il desaster chi vaivan fat in abitaziun. I vaivan ruot tuot e vaivan fat ün dischuorden terribel. Dürant quel temp d’eira quai la prüma jada ch’eu n’ha cridà e cridà, fin ch’eu d’eira stangla avuonda per ir a durmir.

Co es quai, sch’Ella pensa hoz inavo a quel temp?
Sch’eu pens a quel mumaint, schi n’haja adün’amo ün pa quista temma. Schabain ch’eu n’ha fat trais ons terapia.

Perche es Vos hom restà duos ons in praschun?
In üna dictatura nu douvra ingüns motivs. Quels han simplamaing ideas, e quellas ston gnir resguardadas. El es gnü torturà. I til han rasà giò ils chavels ed üna vouta til hana fat lichar giò quai ch’el vaiva scrit vi da la paraid. Davo ün temp til hana miss in üna praschun dadour ils quartiers e là til pudaiv’eu, cul permiss dal quartier general, visitar duos jadas l’eivna.

Co as mantegna uschè üna relaziun sur duos ons?
Eu d’eira giuvna e per mai es quai stat fich greiv. Dürant quel temp n’haja pudü far bleras traducziuns per ün’organisziun taliana e n’ha pudü instruir linguas in üna scoula media. Davo duos ons es lura stat il process e nus eschan gnüts libers. Intant vaiva m’inamurada in ün oter ed eu vaiva noscha conscienza. Davo ün sogiuorn d’ün mais in Svizra suna tuornada a Rio de Janeiro. Qua cha meis hom nu d’eira a chasa, n’haja telenonà al seguond e quel es subit gnü per mai.

Che progets han Ella e Seis seguond partenari lura gnü?
Nus laivan simplamaing be star insembel in sia chasina sper il mar. Plü tard vaina tut a fit üna chasa veglia e vain miss ad ir duos butias. Davo ün temp vaina badà cha da quai nu pudaina viver. Quai chi manaiva da quel temp raps d’eiran affars cun charn e nus vain drivi cun success ün restorant. Quel d’eira fich cuntschaint pro artists ed in tuot il pajais. Lura es nat nos prüm mat ed eu vezzaiva adüna be cuort temp a meis seguond hom. Davo chi d’eira nat il seguond mat, n’haja tut e sun ida. Quai d’eira lura ün temp fich greiv per mai. Schi’d es pussibel, as stoja in Brasilia metter ils uffants in üna scoula privata. Eu n’ha lura fat üna fuormaziun da massaschas cun correcziun da la postura. Gnond plü veglia n’haja badà ch’eu stoss far alch oter, alch chi’d es corporalmaing plü leiv.

Lura ha cumanzà per Ella üna nouva etappa. D’üna vart mamma suletta cun duos mats – chi ha però quasi eir chattà üna nouva paschiun, il Jin Shin Jyutsu.
Pro’l Jin Shin Jyutsu as tocca culs mans tscherts centers d’energia dal corp per cha l’energia fluischa darcheu sco ch’ella stess fluir. Scha alch blockescha l’energia in nos corp nu po’la plü ir inavant ed i’s sviluppan mals o eir malatias. Quai as poja dovrar per sai svessa o lavurar vi dad otra glieud. Minchatant s’haja be da tegner l’ün o l’oter daint dal man, per exaimpel schi’s tegna il poldsch, schi’s güda al stomi, a la splemgia ed al pulmun, perche cha’l meridian dal pulmun va sül poldsch. Schi s’ha pissers esa be da tgnair ün mumaint il poldsch e dandet es tuot passà. Eu fetsch quai mincha di e perquai am sainta adüna bain – fisicamaing, emoziunalmaing e mentalmaing in armonia.

Ella es statta tuot in tuot 50 ons in Brasilia. Che Tilla ha portà inavo in Svizra avant duos ons?
Üna vouta d’eiran quai meis figls chi stan in Europa. Ün abita cun sia famiglia a Berna e l’oter ha maridà üna Brasiliana. Insembel cun lur duos mats stana a Barcelona. Uschè ch’eu d’eira suletta a Salvador. E lura as esa in Svizra plü bain protet in l’età avanzada.

Text: rtr/fmr/afi