Selina Chönz-Meyer (1910–2000) es creschüda sü a Samedan ed ha imprais muossadra a Berna. Davo sogiuorns a l’exteriur per imprender linguas ha ella chattà sia prüma plazza a Zuoz, ingio ch’ella ha eir cumanzà a scriver las prümas poesias e novellas. Las experienzas dal Chalandamarz tilla han plü tard fat s-chaffir l’istorgia dal Uorsin e vers la fin dal 1939 ha ella tut sü contact cun Alois Carigiet (1902–1985) da Trun. Tschinch ons da lavur cumünaivla han cumanzà ed han portà früts avant 75 ons.
Hoz ans dumandain nus co cha quai saja stat pussibel, ch’üna autura ladina haja pudü crear üna lavur cumünaivla cun ün artist sursilvan chi d’eira quella jada ün grafiker renomnà. Las duos valladas as disferenzchaivan linguisticamaing e culturalmaing, ma ouravant tuot fuormaivan las differentas confessiuns barrieras difficilas da surmuntar. Il romanist engiadinais Jon Pult (1911–1991) chi d’eira da quel temp bibliotecari ed il medem mumaint secretari da la Lia Rumantscha e da la Chesa Planta a Samedan vaiva lioms d’amicizcha cun Selina Chönz. Bleras testimonianzas dan perdüta ch’el es stat l’intermediatur – Andri Peer vess discurrü da «puclarin» – tanter ils duos artists grischuns.

L’Uorsin sco terapia?
Seis motiv principal per sustgnair quist proget d’eira l’impegn per ün bun cudesch pels uffants rumantschs. In sia prefaziun chi introdüa las ediziuns rumantschas ed eir quellas tradüttas, as bada ün zich superbgia, sch’el scriva cha «duos artists rumantschs han s-chaffi insembel quist cudesch da pops per noss uffants. Per nossa cultura imnatschada ais quai üna furtüna cha nus pudain dar in man als uffants ün’ouvra rumantscha uschè s-chetta e dalettaivla.» Ill’ediziun surmirana e sutsilvana scriva il traductur surmiran Pader Alexander Lozza surtuot: «Per salvar il rumantsch, as stoja oramai far sco ils missiunaris. Ch’els piglian nan ils uffants pitschens, per tils trar sü cristians; nus stuvain tour nan ils uffants rumantschs e mez rumantschs, per tils trar sü rumantschs; Ils carschüts esa plü greiv da convertar.» L’Uorsin sco terapia per fermar il regress dal rumantsch? Quai dà da pensar, perquai cha 65 ons plü tard ha il chantun Grischun sustgnü il proget da film, basà sülla figüra da l’Uorsin, dal redschissur Xavier Koller cun s-chars ün mez milliun francs, ed ils turistikers vezzaivan ün grond potenzial per attrar rotschas da giasts chi vulaivan imprender a cugnuoscher las cuntradas filmadas. Duos exaimpels classics per quai cha’ls Inglais nomnan «wishful thinking», l’illusiun da Lozza da taimpra idealistica es quella dals turistikers da taimpra naïva.
Ons plü tard, cur cha’l seguond cudesch dal duo – «Flurina» – es cumparü, e l’Uorsin d’eira fingià dvantà ün’icona svizra, scriva Jon Pult illa prefaziun tudais-cha: «Möge dieses Werk, in viele Sprachen übersetzt, mit den Klängen von Schellen-Urslis Glocke und dem Freiheitsdrang von Flurinas Wildvöglein weiterhin echt Schweizerisches über Länder und Meere tragen und die Herzen vieler Kinder erfreuen!» Quella jada existivan fingià las traducziuns in bleras linguas europeicas ed in giapunais ed african. Che dschess Jon Pult, sch’el savess cha intant es il cudesch in successun eir in China e Corea dal Süd e cha avant pacs mais es cumparüda üna traducziun in farsi a Teheran!

Radschuns pel success
Che ma vess dit l’Uorsin, sch’el nu vess pudü celebrar quist on Chalandamarz causa il coronavirus? Probabelmaing vess il fegher tuottüna tut sia plumpa sco chi’d es stat il cas in tscherts cumüns chi sun gnüts critichats fermamaing per quai. Uorsin es bain ün mattet, ma el es «ün mat sco ün homin» scriva Selina Chönz. Sgüra cha quai plascha a blers uffants, ma quai nu basta per dvantar ün bestseller sün tuot il muond. Improvain damaja da chattar ils motivs perche cha quist cudesch po fascinar infin hoz ils uffants sün l’inter muond.
L’essenza da l’istorgia es bain il fat cha’l mattatsch nu capitulescha davo la gronda dischillusiun d’avair surgni be üna s-chella chi til dà il surnom. Ma sco cha l’autura scriva: «Uorsin quel ais ün pitschen hom/e vain bain maister cul surnom.» El as tschainta sün üna terrenzla immez üna cuntrada cuverta da naiv, sper üna saiv mez averta e stübgia che ch’el pudess far. Illa traducziun tudais-cha cha Selina Chönz vaiva fat svess tuna quai uschè: «Er denkt und denkt in sich hinein – da fällt das Maiensäss ihm ein!» Quist fat da brich rasegnar e da tscherchar üna soluziun in mincha cas es la quintessenza da l’ouvra. Cur cha’l cusglier federal Cassis ha inaugurà quista stà l’exposiziun a Samedan dedichada al Uorsin ha el declerà: «L’Uorsin sa che non deve mollare (ch’el nu das-cha brich rasegnar)» ed ha manzunà cha quist messagi «vala amo adüna per nus tuots – dals uffants fin a las cusglieras federalas ed als cusgliers federals.»

La s-chellina illa naiv
Sco illas paravlas sto el in seguit surmuntar sün seis viadi in chamonna da tuottas sorts obstaculs. La sgrischaivla punt fa dal sgür temma eir ad uffants a Bejing ed a Seoul ed in sia disperaziun da stuvair traplunar tras la naiv ota vers l’acla, constateschan ils uffants svess cun observar, ch’el ha büttà davent la s-chella ch’el vaiva tut cun sai. Schi, pigliai nanprò il cudesch e tscherchai svess ingio cha quella es zoppada! Cur ch’el sto survendscher la terza sfida e rampignar aint da la fanestrina perquai ch’el vaiva invlidà las clavs, svaglia quai eir pro nus cumpaschiun ed empatia!
Finalmaing ha nos mattatsch ragiunt sia finamira ed el chatta la plumpa chi vain amo plü gronda pro Selina Chönz: «Scu ch’el s’ho dit sur la curuna/ais propi, propi sia plumpuna». Memma stanguel ed exaust as metta’l a dormir culla plumpuna sco plümatsch, ed eir in quist cas pon tuot ils uffants ils differents pajais resentir che sforzs cha l’Uorsin ha stuvü far tras, ingün nun as giavüscha ün plümatsch uschè dür e fraid!
Uorsin nu vaiva infuormà a seis genituors ed el vaiva invlidà cumplettamaing, ch’els pudessan far pissers. Els d’eiran propcha desperats. Ils uffants sün l’inter muond san fich bain cha üna tala situaziun ha consequenzas. Ma che capita il di davo? La mamma til dà il bainvgnü ed il bap nu fa ingün sbragizi o til dà dafatta üna intuorn las uraglias, el es perfin superbi da seis figl ch’el possa esser il prüm al cortegi da Chalandamarz, uschè ch’el accepta perfin la plumpa sco giast vi da la maisa!

La crisa sto esser statta gronda
Natüralmaing cha quista analisa dals motivs per dvantar ün success mundial parta dal cuntegn e nu considerescha ils vainch disegns cha Alois Carigiet ha fat cun gronda maestria. Il grafiker sursilvan, creschü sü a Trun ed in seguit a Cuoira, d’eira fich cuntschaint e vaiva perfin surgni l’incumbenza da far il placat per l’exposiziun naziunala dal 1939, la Landi a Turich. Ma el vaiva otras ambiziuns, sia finamira d’eira da dvantar pittur. Seis studio da grafica ha el vendü quel on a seis collavuratuors ed in sia malsgürezza professiunala ha el tut domicil a Platenga, üna fracziun da Sursaissa. Scha ün Sursilvan banduna da libra voluntà la vart sulagliva da sia vallada per ir a star cun ils Gualsers da la vart sumbrivainta, sto la crisa da vita esser statta profuonda!
Propcha in quista perioda inscuntra el a la muossadra ladina chi til vaiva tramiss il text da l’Uorsin. Selina Chönz as regorda: «El scrivaiva cha l’istorgia al saja scritta sün imsüra e l’interessa fich. Ch’el vuless m’inscuntrer al Restorant ‹Odeon›. Ch’el am dia già ouravaunt, ch’el saja giuven vegl e nu s’inclegia però ünguotta da cudeschs da pops.» Ma propcha dit schi al proget cumünaivel ha Carigiet pür davo cha Selina Chönz – chi vaiva intant maridà a l’architect Jachen Ulrich Könz da Guarda – til ha invidà da gnir a visitar quel pitschen cumünin chi’d es in seguit dvantà la patria da l’Uorsin. Quai es stat ün tric raffinà, perquai cha Carigiet es restà inchantà da Guarda e dal Chalandamarz. Fin il 1943 es el gnü plüssas jadas pro’ls Könzs in Engiadina ed il duo ha lavurà e lavurà vi dal proget cumünaivel. Quels ons d’eiran per Carigiet ils ons da sia metamorfosa invers la pittura e davo la guerra nun es be cumparü l’Uorsin, ma Carigiet ha fat eir las prümas exposiziuns cun grond success, per dvantar il grond pittur cha nus cugnuschain.

Plüssas versiuns rumantschas
La via a la publicaziun dal Uorsin es amo statta düra e lunga, Carigiet ha laschà tscherchar a Selina Könz ün editur. Plüs editurs nu cugnuschaivan a Carigiet e nu d’eiran persvas dal cudesch. Be la chasa editura «Schweizer Spiegel» ingio cha Carigiet vaiva lavurà sco grafiker es statta interessada, però be per ün’ediziun tudais-cha. La Lia Rumantscha ha intervgnü ed ha procurà pel cumpromiss da trais ediziuns: Üna cul text puter original e la traducziun sursilvana da Gion Cadieli, üna seguonda rumantscha tradütta in surmiran da Pader Alexander Lozza ed in sutsilvan da Curo Mani e quella tudais-cha tradütta da l’autura svess. L’editur ha però dumandà üna subscripziun per 2000 exemplars da las ediziuns rumantschas, il ris-ch d’üna perdita paraiva memma grond. Quai nu d’eira simpel per la Lia Rumantscha, ma ella ha ris-chà. Il success immediat dal cudesch ha bainbod muossà cha’l pessimissem d’eira fallà.

La preschantaziun a Cuoira
Chi sarà stat preschaint la saira dals 24 d’october 1945 a l’hotel Drei Könige a Cuoira per la preschantaziun da l’ouvra accumplida dürant ils ons da guerra? Para chi naivaiva ün païn. Forsa cha quels flocs da naiv suogliaivan las staintas e fadias cha l’autura e l’artist vaivan fat tras dürant ils tschinch ons da lavur cumünaivla, grondas e pitschnas. Selina vaiva stuvü persvader ad Alois cun far cun s-chaina svessa la chapütscha dad Uorsin cha quella sta «dretsü scu’l piz da la muntagna» e stuvaiva esser alba e blaua sco il cumanzamaint dal cudesch: «Sü ot in las muntagnas blovas/dinuonder vegnan giò las ovas». Carigiet d’eira para ün amatur da la «blusa blova da famagl numneda Puurechitteli e da la Zipfelkappa ch’el portaiva adüna». Ma otras jadas ha Selina Chönz stuvü capitular als giavüschs dal pittur, eir cun modifichar il text original, per exaimpel in lur seguonda ouvra cumünaivla, «Flurina» dal 1952. Ella as regorda cha brich Flurina das-chaiva büttar l’utschè sulvadi, ma Uorsin: «Carigiet d’eira zuond patriarcal ed eau stuvet der zieva e be lascher crider a la Flurina».
In mincha cas eschan nus Rumantschas e Rumantschs ingraziaivels cha quist duo interrumantsch ha creà ün’ouvra chi fa plaschair eir davo 75 ons e cha Uorsin es restà ün model exemplaric da seguir in noss temps burrascus: Brich perder la spranza e mai capitular! Tgnain adimmaint ils vers da Selina Chönz: «Uorsin quel ais ün pitschen hom/e vain bain maister cul surnom.»

Autur: Chasper Pult

Il romanist Chasper Pult es il figl dal «puclarin» Jon Pult. Chasper Pult ha tgnü varsaquants referats davart naschentscha e success dal Uorsin ed el ha eir curatà quista stà l’exposiziun pels 75 ons dal «pitschen hom» illa Chesa Planta a Samedan.