Als 20 da favrer 1938 – dimena in lündeschdi in duos eivnas avant 85 ons – es il rumantsch gnü acceptà cun üna majorità da 91,6 pertschient sco quarta lingua naziunala svizra. Cha la Svizra ha insomma üna quarta lingua naziunala nun es gnanca consciaint a tuot las Svizras e’ls Svizzers, maindir al rest dal muond. Perquai ha il Departamaint federal d’affars exteriurs (DFAE) decis, i’l rom da la festa da 100 ons Lia Rumantscha l’on 2019, d’organisar ün’eivna rumantscha. La Emna rumantscha es ün’occurrenza generala da tuot il DFAE ed ha — sper a New York — eir lö in oters consulats svizzers. E per lantschar la terza Emna rumantscha als 20 da favrer, daja ün’occurrenza cun Ingazio Cassis a Berna.

Plü ot sün l’agenda

Uschè vain eir la populaziun americana – e specialmaing quella da New York – rendüda attent daspö il 2021 a la minorità, la cultura e la lingua rumantscha. «Daspö cha Ignazio Cassis es in uffizi, as bada cha’l rumantsch – e las minoritats in general – sun plü otas sün l’agenda pro’l DFAE. Cler nun es nossa lavur principala da promouver il rumantsch, ma nus vulain render attent a la diversità linguistica in Svizra e chi dà insomma ün muond rumantsch», disch Aita Pult, scheffa da cultura, scolaziun e scienzia pro’l consulat general svizzer a New York. Ella deriva oriundamaing da Ftan. Insembel cun si’assistenta zuozingra, Cinzia D’Adamo, chi fa pel mumaint ün practicum i’l consulat general a New York, ha ella quintà a la FMR davart il program d’ingon per l’eivna rumantscha. Ed ellas han eir dat ün sguard inavo süllas prümas duos ediziuns da l’eivna cumplettamaing suot l’insaina dal rumantsch.

Cumponenta virtuala

Las prümas duos ediziuns da la «Emna Rumantscha» a New York sun stattas tenor Aita Pult ün grond success. Ellas han gnü bleras reacziuns e commentaris süllas plattafuormas socialas sco eir bleras dumondas e reacziuns da vart da las medias. «Causa la pandemia nu vaina pudü far alch in persuna i’ls ultims duos ons. Ma causa las bleras reacziuns positivas vaina decis da mantgnair la cumponenta virtuala e da realisar eir ingon darcheu progets digitals. Uschè ragiundschaina eir daplü glieud», disch Aita Pult. Dal 2021 sun gnüts prodots tschinch videos rumantschs cul romanist Chasper Pult. Illa prüma «Emna rumantscha» haja eir dat ün screening virtual dal prüm film rumantsch «Amur sainza fin» sco eir üna discussiun virtuala davart la lingua rumantscha cun l’anteriur ambaschadur Markus Börlin.

La seguonda ediziun da la «Emna rumantscha» l’on passà ha gnü lö cun ün program redot causa corona. Là es gnü muossà virtualmaing il film «NOT ME – A journey with Not Vital» e’l consulat a New York ha eir miss insembel üna playlist cun chanzuns rumantschas sün Spotify. Implü haja dat ün discuors sün Youtube tanter l’anteriur ambaschadur Markus Börlin e l’artista Clarina Bezzola, chi’d es l’abiadia dal romanist Reto Bezzola. Ella abita e lavura a New York.

E che fascinescha als Americans vi da la Svizra? «Il prüm pled chi vain adimmaint als Americans, schi’s discuorra da la Svizra es il «landscape» – la cuntrada. Gnanca tschiculatta, chaschöl o bancas», declera Aita Pult. Las reacziuns dal public davart il rumantsch sun stattas positivas ed in tuot las direcziuns – per tscherts tunaiva la lingua ün pa sco portugais, per oters sco rumen.

Videos e cuors da rumantsch

Uschè han els eir tut ingon l’aspet da la bella cuntrada e til han miss in ün rom educativ. Eir ingon es darcheu da la partida il romanist Chasper Pult chi’d es svolà a New York per filmar nouvs videos. «Per quista ediziun da la ‹Emna rumantscha› faina videos da crash course cun Chasper Pult, ingio ch’el as rechatta in lös iconics da New York – sco la Subway, il Times Square, l’ONU e la Wallstreet», disch Aita Pult.

Ün’eivna avant la «Emna rumantscha» ha gnü lö als 12 da favrer la prüma occurrenza a Brooklyn, ingio cha’l public american ha gnü l’occasiun da visitar ün cuors da rumantsch cun Chasper Pult – cumprais chaschöl svizzer e brunch. Ma eir la chadafö grischuna es gnüda preschantada i’l rom d’ün video, ingio cha la practicanta sün l’ambaschada a New York, Cinzia D’Adamo, ha cuschinà üna schoppa da giuotta cun ün cuschinunz chi viva a New York. Là vain lura eir discus il vocabulari rumantsch. Uschè cha l’ultima eivna da favrer procuraran duos Rumantschas a New York, Aita Pult e Cinzia d’Adamo, cha lur lingua gnia plü cuntschainta illa cità chi nu dorma mai.

Text: Martin Camichel/fmr