L’automobil ha svaglià la musa

Insè vain descrit il cuntgnü dal cudesch «Fain manü» da Cla Biert cun «Istorgias per uffants.» Ma la gronda part da quellas sun scrittas per creschüts. Il frontispizi muossa ün bouv in pusiziun da cumbat chi sta vidvart ad ün auto cun tet avert. I’s tratta d’üna scena da l’istorgia «Quels da Patnaglia e’l prüm automobil». La caricatura ha fat Jacques Guidon. 

L’istorgia quinta co cha’ls homens da Patnaglia han da decider a radunanza sch’automobils possan passar sül territori da cumün o na. Ils cunterargumaints dals critikers sun variats: «L’automobil es fich nosch pella muaglia», «la maschina trida spüzza d’ün sgrisch» o «ingün nu vain da mütschir a quist s-cherp da millimalams chi ha üna früda da fin a passa trenta kilometers l’ura». 

Ils argumaints dals giuvens e’ls progressivs sun plü raziunals: «Il temp nouv nu spetta. Nus stuvain rivar davo». O lura: «Fich blers esters preferischan fingià hoz l’auto.» A la fin daja ün cumpromiss. L’automobil po passar tras cumün, ma unicamaing cun interrupziun dal motor, stumplà o trat dad ün bouv, üna vacha o ün chavagl. 

L’istorgia da Cla Biert es üna satira socioistorica. Ella descriva co cha tuot la populaziun spetta in rotschas ourasom cumün a gnir «la charozza chi va suletta», per tilla tegner sü ed accumpagnar fin pro las ultimas chasas. Il manischunz es ün signur Lumbard in viadi vers il Tirol. L’auto cumpara stortigliond, in üna nüvla grischa da puolvra, ils vaiders da l’auto tschiorbaintan sü vers la glieud ed i’s doda üna canera fin uossa incuntschainta. «Sco’l ver da sar Bas-chan, tadlai co cha el rögna», cloma Flurin. Tuot la glieud siglia da la vart, be il bouvun da sar Jachen sta immez la via e tschütta tais, sbassa il cheu cullas cornunas, cun fouras da nas schladadas e chommas davo sbrajazzadas. 

Il bouv vain quietà e muntà davant l’auto. El til tira tuot pachific tras cumün – fin cha Tumaschin schmacha vi da la trumbetta fatta ferma vi dal spejelin da la vart. «Inaquella il bouv fa ün sigl tort, doza il cheu cun üna stratta secha, bütta la cua sur la rain aint e spivischa al föviv - taplac, taplac - dal stradun oura, da disperà. E l’auto attach, cun stortas dandettas, e tuot la glieud cumainza a sbragir».

 La scena chi segua es ün’unica cumedgia, descritta dal maister da pleds ed atmosferas, Cla Biert. Fich dramatic, fich divertent. L’istorgia piglia üna buna fin, eir scha l’ultima part ha ün tun melanconic: «E sü dal fuond da la val, dalöntschezzas, il god rimbomba d’üna sunagliera: L’ultima posta aint dal Tirol. Lura es gnüda l’era dals autos».

Il prüm Grischun chi ha fat la patenta da l’auto i’l chantun es stat Oscar Denoth da Ramosch. E quai fingià dal 1919, dimena avant chi d’eira insomma permiss dad ir cul auto in Grischun. In üna cuntribuziun dal «Fögl Ladin» dal 1942 quinta’l l’istorgia da sia paschiun. «Avair ün auto! Quai d’eira stat meis sömmi bod d’infanzia nan. Fingià cur chi passaiva ün da quaists miraculus veiculs trats da chavagls o eir d’ün chavagl e dad üna vacha tras noss cumüns, schi m’impissaiva eu, aviand udi chi giajan eir be sulets e cun üna sveltezza fenomenala: Cur ch’eu sarà grand!».

2000 francs ha cuostü seis prüm «Ford». Sia prüma «gita automobilistica» es statta para desastrusa per sia buorsa: ün sbotsch cun ün camiun ha tanter oter splattütschà il sfradader e fat dvantar tort il paracuolps. Per declerar a la lectura ed al lectur plü precis las parts da l’auto, ha fat l’autur dafatta üna skizza ed üna glista alfabetica cun terms tecnics da l’auto: dad abblenden (sbassar las glüms) fin Zylinderblock (bloc da cilinder). 

Similas glistas sun gnüdas publichadas fingià avant in Chalenders Ladins. Suot il titel «Discurrin rumantsch s-chet e net» as dedichaiva dal 1933 üna part al tema «automobil». Pleds sco «manella» (Kurbel) nu’s douvra hozindi gnanca plü. 

Eir in plüssas poesias ladinas vegnan avant autos. In ün’istorgia in fuorma da vers sün set (!) paginas quinta Armon Planta da maniera fich divertenta da «L’uscheditta occasiun». Ella cumainza cul vers: «Ün di cun ir a Cuoira sur muntogna, meis char Austin tschüf sü la magogna ed el es stat pel min». Illa chapitala as lascha’l surmanar dal garaschist da cumprar ün’occasiun cul nom «Bun Di». 

Il prüm è’l be baja e plaschair da seis nouv model, adonta cha l’auto baiva massa bler benzin, cha l’avuader es «ün pultrun» e cha’l motor ha schaschins da tschüffer. «Mo che voust far? Nu t’agitar! Cha esser vöglia che chi sija, tü hast cumplaina garanzia». I vegnan pro curiusas rumuors e vizis fin cha’l Bun Di «nu fa plü mucs». Ün discapit davo tschel segua. L’optimissen svanischa, la fotta as sdaisda, e finalmaing dà’l inavo quist’occasiun. «A seis ventur patrun e pover tier, giavüsch tuot bun e nerva da filfier. Ch’el cumpr’eir el quist model e tuottavia be cun plaina garanzia». 

 Jon Guidon descriva in seis cudesch «Poesia e prosa» ün inscunter cull’ambulanza chi til animescha da far ponderaziuns davart vita e mort. «La cuorsa» ha nom la poesia. «El passa, ed ün ajer crü am fa sgrischir fin aint il’ossa, i’m para sco schi füss stat sü dandet inchün our da la fossa». 

«Il chardun» vaiva nom la revista satirica ladina chi tematisaiva actualitats dispittaivlas. Natüralmaing cha l’automobil es eir gnü discutà sco caricatura o in texts. Jon Nuotclà ha publichà dal 1984 divers textins pella rubrica »charta our da las nüvlas» aint «Il chardun». Ün porta il titel «L’asen e’ chavagl»: «Curaschi, ha dit l’asen al chavagl sainza ponderar las consequenzas: bainbod traran ils tractors nos char». 

Per chi chi ha tschüf plaschair dal tema «automobil» illa litteratura rumantscha; il giubileum «100 ons automobil in Grischun» es üna bun’occasiun per as fuar svessa amo ün pa in Chalenders Ladins vegls o cudeschs dad auturas ed autuors ladins. I vaglia la paina.