«Il plü jent füss i eir eu culs sudats»

Che stupenda vista cha Claudio Vital ha davent da si’abitaziun i’l center da Scuol. El vezza ün panorama da muntogna, il god chi’s preschainta in culuors d’utuon ed il minz istoric da Scuol. E listess nu vess Claudio Vital mai bandunà «seis» Sent schi vess dat üna simila abitaziun adattada per persunas attempadas eir là. Claudio Vital es nat a Sent dal 1931, ha frequentà las scoulas da cumün, ed es lura i per duos ons e mez a San Galla a la scoula chantunala da traffic, quai d’eira la premissa per entrar sco giarsun da büro pro la Posta. Il giarsunadi ha’l fat a Bad Ragaz, Puntraschigna e Scuol. Sco aspirant vess l’Engiadinais stuvü ir per ün on illa Svizra francesa, mo là til haja plaschü talmaing bain ch’el es restà bod tschinch ons. 

Lura es dvantada libra la plazza sco cheu d’posta a Sent. «Id es stat ün grond cumbat intern sch’eu dess tuornar o nüglia», s’algorda’l. A la fin han buns pluoders, ils bels bals e la chatscha convint al giuvnot da tuornar in patria. E là è’l restà sia vita intera, ha maridà e fundà famiglia, ha lavurà fin dal 1994 sco cheu d’posta a Sent, ha surtut caricas i’l cussagl cumünal, cussagl da vaschins, cussagl da baselgia ed es stat fin avant quatter ons dürant passa 40 ons archivar da Sent. El ha perfin scrit üna cronica da famiglia e preschainta amo hoz referats cun temas istorics al Cafè Rumantsch ed als inscunters da la Pro Senectute.

Claudio Vital ha retscherchà l’istorgia da sia famiglia chi’d es documentada fin inavo dal 1400. Ils Vitals derivaivan da la Val d’Uina, dad Uina Dadaint. Seis antenats d’eiran paurs, mugliners, possessuors da resgias e marchadants da laina a Sur En. «Meis tat nu laiva cha seis figls emigraivan per dvantar pastiziers o commerciants, el d’eira da l’avis cha quai promouva be noschs vizis e chastördà, uschea ha’l pisserà cha seis uffants hajan ün’existenza in patria», quinta Claudio Vital. 

Davo la Prüma guerra mundiala es gnü translocà il muglin a Sent, daspö il 1916 daiva electricità in cumün e cul muglin electric as pudaiva moller tuot on. Cur ch’ün nouv muglin es gnü fabrichà dal 1938 d’eira quai dafatta il muglin pitschen il plü modern dal chantun. Paurs da tuot l’Engiadina Bassa fin a Zuoz gnivan cun lur gran a Sent per far farina. Il bazegner, il bap ed il barba lavuraivan là sco mugliner. 

La famiglia abitaiva illa chasa güsta survart e vaiva amo üna pitschna pauraria e 5,5 hectaras fuond. «Povers nu d’eiran meis genituors, ma glieud spargnuossa, bod ranvera» quinta Claudio Vital. Luxus o vacanzas nu daiva per el e sias duos sours.

Fascinà da la mobilisaziun

 Üna da las prümas algordanzas da Claudio Vital es quella da l’auto da posta chi gniva aint dal Tirol e passaiva tras Sent. «Dal 1938 ha müdà la culur gelga sün cotschen, i d’eira scrit sü ´Deutsche Reichspost´ ed il schofför vaiva sü ün chapè sco üna admiral», quinta’l. El s’algorda eir bain dal di da la mobilisaziun als 1. settember dal 1939. «Eu n’ha accumpagnà a meis bap our in Plaz la daman a las set, tuot ils homens d’eiran cun turnister, cun schluppet a güvè, in tuot 48 homens da Sent. A mai plaschaiva uschè bain da verer a quists sudats, il plü jent füssa i eir eu cun els».

Ün auto da posta haja lura chargià aint als homens e tils manà a la staziun a Scuol e da là davent a Lavin, Susch e Zernez. «Il di davo suna gnüts per 40 chavagls chi vaivan secustrà pel militar e quels han ils giuvnots da 16 fin 20 ons gnü da manar a las truppas», quinta Claudio Vital. El s’algorda eir cha ün pêr dis avant la mobilisaziun d’eira ida la mamma insembel cul figl ed ün charin a cumprar aint reservas in butia da Plaz, tanter oter üna chaista da spaghets, üna bomba quadrata cun aint öli da cuschinar e divers tocs da savun «Sunlight».

Sent d’eira quella jada ün cumün cun butias, posta, scoula, duos bacharias, chascharia, duos furnarias, e quai adonta cha bod tuot las famiglias vaivan üna pauraria e prodüaivan tuot svessa. Dal 1939, cur cha Claudio Vital es rivà in seguonda classa, ha cumanzà la scoula pür als 1. november causa mancanza da magisters ed eir perquai cha la scoula daiva allogi ad üna cumpagnia militara

«Dürant la guerra crodaiva oura minchatant la scoula per duos eivnas o daplü perquai chi mancaivan magisters, otras jadas gnivan missas insembel classas», quinta Claudio Vital. Ultra da quai vaivan ils uffants da güdar daplü in stalla e sül fuond perquai chi mancaivan ils homens. Il pitschen vaiva da bavrar e pavlar la bescha, ir cul lat, güdar in chadafö. Mincha di davo giantar giaiva’l ad annunzchar als paurs cur cha lur farina d’eira perderta. «Dürant la guerra gniva implantà uschè bler chi mollaivan fin 70 tonnas gran in ün inviern», quinta’l.

In dumengia davomezdi vaivan ils uffants liber e quel temp passantaivan Claudio Vital e seis pluoders illa natüra. Far chamonnas aint il god, ir pro l’En a verer a pes-char o ir a spass cul chan da chatscha dal meidi da cumün Men Bazzell. «Minchün straiva vi da la manaistra, povra bes-cha». Minchatant faivan ils mats eir schmaladicziuns. D’inviern daiva jousladas fin a Crusch o skiadas davent dal Cuvel da l’Iva fin in cumün – cun telemarc da casü giò.

Eir las üsanzas gnivan celebradas: Chalandamarz, il gir da mascras in- tuorn cumün ingio chi’s faiva lumpa- rias, cuvits cul pop da naiv in Plaz. A Pasqua rodlaivan ils uffants övs in chanals chavats illa prada ed als 1. avuost giaivan ils pitschens uffants cun lampiuns, quels plü gronds cun zurplins bengals e la giuventüm faiva ils fös i’ls ots. 

Apaina cha Claudio Vital d’eira ourd’scoula ha’l tut part als bals in differents cumüns. «Mia sour Babina vaiva decis ch’eu stopcha savair ballar per nu dvantar ün da quels salams chi sta be vi da la maisa davant la biera, uschea ch’ella ha muossà a mai a ballar in piertan», quinta’l. Bellas algordanzas ha’l impustüt dals bals a Ramosch o eir illa sala da bal a Chauennas. Cun quels da Scuol nu gniva la giuventüm da Sent percunter oura bain. «Quels vaivan l’impreschiun dad esser superiurs a no», declera il Sentiner. Fin pro’l cunfin da cumün as giaiva e’s baruffaiva per centimeters cun quels da Scuol. «Cul stecal daivna ün a tschel sülla s-charpa schi gniva surpassà il cunfin». 

La paschiun pella pes-cha e la chatscha ha Claudio Vital da seis vaschin Clot Pua. Quel giaiva jent in muntogna e nu vaiva cumpagnia, uschea ch’el pigliaiva jent cun sai al vaschin davo cha quel vaiva gnü desch, ündesch ons. «No vain fat bellas gitas, cun posas cun tè da menta our da la gamella e brassar charnpüerch sur il fö». Il vaschin haja eir semnà il sem pella chatscha. Plü tard ha fat Claudio Vital las plü bellas gitas cun seis pluoder Men Lansel. «No d’eiran mincha di in ün oter lö e vezzaivan eir bes-chas, mo no nu d’eiran ils chatschaderuns», disch el riond. Eir la vita da chammona ha’l giodü cun sia duonna, famiglia ed amis.

Da dvantar mugliner e paur nu d’eira ingün’opziun per Claudio Vital. Raps per far gimnasi e stübgiar giurisprudenza nu d’eiran avantman. Seis bap til ha cusglià dad ir pro la ferrovia, «là hast üna paja sgüra e dafatta üna pensiun». Il viadi a San Galla per far l’examen d’admissiun a la scoula chantunala da trafic ha fat il giuvnot sulet – seis prüm viadi in tren insomma. Seis cumponimaint davart l’on dals silips in Engiadina ha para persvas, il giuvnot es gnü acceptà pella scolaziun. Allogi ha’l chattà privat pro üna duonna veglia chi daiva a fit stanzas, in tuot a quatter giuvnots. Culs duos Vallais e’l Turgovais haja’l passantà ün flot temp, disch Claudio Vital. Seis cumpogns til hajan surmanà dad ir pro la Posta e na pro la ferrovia.

A chasa giaiva l’Engiadinais be dürant vacanzas. «Il prüm giaiva mincha di a la staziun a verer cur chi gess ün tren», s’algorda’l. Davo il giarsunadi, dürant seis temp in Svizra francesa, es l’increschantüm lura svanida dal tuot. El ha fat l’examen pella direcziun, ha lavurà in desch differentas filialas, ha imprais bain frances ed inglais e vis ed imprais üna pruna. Cul grà da sergent ha’l fat militar in üna cumpagnia da radiotelefonia. E ses mais è’l stat in Ingalterra in üna scoula da lingua. Tuornà in Engiadina è’l ün zich eir pervi dals genituors chi dovraivan agüd. La mamma ha scrit ad el apaina cha la plazza pro la posta a Sent es gnüda libra. Tenor il figl vaiva la mamma però impustüt temma ch’el marida «ad üna cun lefs cotschens ed unglas cotschnas chi nu sa gnanca far ün cafè».

A la fin ha’l maridà ad üna duonna cun ragischs a Sent. A Meta vaiva’l imprais a cugnuoscher fingià cur ch’ella d’eira mattina, ma perquai ch’ella d’eira ot ons plü giuvna e la famiglia d’eira ida davent da Sent, as vaivna pers our dals ögls. Pür dürant las visitas da la duonna giuvna pro sia nona a Sent s’han ils giuvens darcheu inscuntrats – e lura inamurats pro üna jouslada. La patenta da l’auto ha fat Claudio Vital per surtour sfidas da la direcziun. Cul prüm agen «käfer» es i il pêrin in viadi da nozzas fin a la Riviera.

Duos uffants sun nats, ün mat ed üna matta. «Per l’educaziun d’eira respunsabla la duonna, per l’instrucziun eu», disch Claudio Vital. Il bap controllaiva las lezchas e sustgnaiva pro’l imprender. Claudio Vital es superbi cha tuots duos uffants han fat in lur vita da creschüts carriera, il figl sco advocat e la figlia sün ün post sül prüm plan d’üna banca gronda.

Ses dis l’eivna d’eira la posta a Sent averta. «La lavur d’eira fich variada», quinta Claudio Vital. Sco mainagestiun sortiva el la posta pella «Bahnpost» a Scuol, e quella pel postin e las chaschellas a Sent. El d’eira qua pella cliantella al fanestrigl, faiva la contabiltà, scrivaiva aint chartas e paquets, pigliaiva incunter pajamaints, pajaiva oura raps, tramettaiva valischs per giasts, vendaiva bigliets per posta e ferrovia, ed uschè inavant. 

Vi dad ün «paket interessant» s’algorda’l amo hoz. Uffants vaivan manà üna trocla per trametter express ad ün hotel a San Murezzan. Il di davo ha surgvni il cheu d’posta ün telefon ch’el possa gnir a cleger insembel, cha tuot il büro saja plain lindornas. Las lindornas vaivan rus tras il chartun e ruinà l’affar dals uffants. Las lindornas sun gnüdas tramissas inavo a Sent.

Talas istorgias savess Claudio Vital quintar amo bleras. Sia memoria es excellenta. «Eu n’ha gnü üna buna vita, cun relaziuns normalas in famiglia ed üna fich buna duonna», disch el. Daspö cha sia duonna es morta avant duos ons viva’l sulet ill’abitaziun a Scuol. Sia figlia telefona mincha saira, ed el va üna jada l’eivna a giantar pro seis figl e quinta plain superbgia da sias duos abiadias. L’hom da 94 ons disch: «I dà mumaints i’ls quals eu ponderesch che ch’eu n’ha fat dal bain e che nüglia, ma eu stögl esser grat per mia sandà ed eu giod il bel mincha di».